Kartuizerhoeven in Escharen


Boerderij De Bus van Familie Lambertus Selten rond het jaar 1920.


Boerderij 'De Bus' blijkt verloren gewaande Kartuizerhoeve op Hal te zijn!

De huidige boerderij De Bus aan de Busweg 3, thans bewoond door familie Wim van Boxtel, blijkt in de jaren 1478 tot 1617 boerderij Hof Ter Heijde te zijn geweest van het kartuizerklooster uit Vught. Tot deze ontdekking is het Esters Heem na onderzoek naar de geschiedenis van boerderij De Bus gekomen.

De Stichting Kartuizerklooster Sinte-Sophia van Constantinopel is erg verheugd met deze vondst. De meeste boerderijen van het klooster zijn inmiddels geïdentificeerd, maar deze ontbrak nog.

Het merendeel van de boerderijen in Brabant lag in de Meierij rondom St. Oedenrode, Boxtel en Liempde. Slechts drie hoeven bevonden zich buiten deze regio en wel hier in het Land van Cuijk. Twee in Escharen namelijk Hof Ter Heijde op Hal en 'Hoog Escharen' aan de Beerschemaasweg en in Linden, lag Hoeve De Rendonk.

 

Afbeelding uit boek: Kartuizers in het land van de Dommel.

Om iets meer te weten over de Kartuizers in Escharen kunt u onderstaand artikel lezen dat, in februari 2014 in de Esterse Minipers heeft gestaan. Aanleiding hiervoor was de uitgave van het boek; ‘Kartuizers in het land van de Dommel, 1466-1641’ geschreven door Jan Sanders, archivaris bij het B.H.I.C. en bestuurslid van de Stichting Kartuizerklooster. Uit dit boek vindt u op deze pagina enkele afbeeldingen.



Dat de exacte locatie van Hof ter Heyden, 'een windhofken van 39 of 40 morgen op Hal',  lang onvindbaar is geweest valt te verklaren door het feit dat deze hoeve in het gehucht Hal lag. 

Hal wordt in het Aardrijkskundig Woordenboek van 1839 als volgt omschreven: 

Maar al voor de 15e eeuw was Hal een belangrijk gebied. Niet alleen bevond zich daar toen de Kartuizerhoeve Hof ter Heyde maar de Norbertijnen van Mariënweerd uit Beesd, hadden hier ook vier abdijboerderijen. (De Zandvoort, De Logt, De Schaapsdijk en Hof op Hal).

Hal had tot ± 1672 zelfs een eigen kapel, de Stephanuskapel. Tot eind 19e eeuw bleef dit gebied een belangrijk gehucht. Het kreeg in 1840 zelfs een eigen school en er waren twee herbergen. Ook vestigde zich hier een schaapsherder, een smid, een winkelier, een schoenmaker, een wever en een timmerman. Verschillende grote boerderijen met mooie namen als De Schrijfakker, De Wever, De Bus, Den Berg, De Krakenburg en de Kleine Mulder stonden hier. Voornaamste reden voor ontwikkeling van dit gebied was de Zandvoortsestraat. Dit was de doorgaande weg, en later ook de postkoetsroute, van Mill naar Reek en Zeeland. Een weg naar Langenboom bestond toen nog niet.

Hal lag in Escharen aan de Hooge Raam op de grens van Zeeland, Reek en Velp. Officieel was de beek, de Hooge Raam, de grens. De zoektocht van de Kartuizerstichting hield zich ook aan deze grens. Het gebied aan de andere zijde van de Hooge Raam was immers officieel grondgebied van gemeente Reek en deze behoorde toentertijd tot het Land van Ravenstein. 


Kaartje van het gehucht Hal rond 1850, waarop de percelen grond staan aangegeven die toen bij De Bus hoorden. Dit blijken dezelfde percelen te zijn die eens van Hof Ter Heyde waren.


Bij onze zoektocht naar de geschiedenis van huidige boerderij De Bus, blijkt al snel dat boerderij, schuur en percelen grond zowel in gemeente Reek als gemeente Escharen liggen. Hierboven is dat op een kaartje uit het jaar 1850 aangegeven. Als eigenaar staat hier dan Baron Frederik de Weichs de Wenne uit Geijsteren te boek. Een verre erfgenaam van Elizabeth van Schagen, vrouwe van Geijsteren, die in het jaar 1617 de hoeve van de Kartuizers heeft gekocht. Door huwelijken en nalatenschap is de Hoeve tot 1864 altijd in familiebezit gebleven. 

Alle aktes die aantonen dat het om hetzelfde bezit gaat zijn inmiddels opgespoord. Enkelen hiervan staan onderaan deze pagina weergegeven. Deze aktes bevinden zich in het BHIC-archief van gemeente Reek, kerkarchief van Escharen, Collectie Verheijen en natuurlijk in het archief van het kartuizerklooster Sinte-Sophia van Constantinopel. 

Op bovenstaand kaartje van het gehucht Hal ±1850, staan de percelen grond aangegeven die toen bij De Bus hoorden. Dit blijken dezelfde percelen te zijn die eens van Hof Ter Heyde waren.


Uitsnede kaart Verhees, BHIC, 1795


Dat het inderdaad om dezelfde percelen grond gaat bewijzen ook de toponiemen. Namen die toentertijd gebruikt werden om het bouw- en weiland te omschrijven zoals de Godsdoncken, de Gagelkamp en de Helkampen kennen en gebruiken de oudere inwoners van dit gebied nu nog steeds.

In het boek Kartuizers in het land van de Dommel wordt op blz 247 dus een conclusie getrokken waarvan we nu weten dat die niet juist is:

'Elisabeth van Schagen had in 1618 ook de kartuizerhoeve in Hal in eigendom gekregen. De hoeve lag dicht bij de beek tegen de gemeint van Escharen, dus tussen de Halsche Beek en de Hooge Raam. De hoeve laat zich de volgende eeuwen niet meer volgen'.

De Karthuizerhoeve lag in het gehucht Hal, langs de Hooge Raam en had percelen grond tussen de Halsche Beek en de Reekse Heide. Gronden dus die zowel tot de Gemeente van Escharen als wel tot Gemeente Reek behoorden. De huidige boerderij De Bus, aan Busweg 3 in Escharen, is de voormalige Kartuizerhoeve: Hof Ter Heyden.


Nu blijkt dat Hof ter Heijden dezelfde boerderij is al de huidige boerderij De Bus, geeft dat ook een weer een aanvulling op de historie van Gemeente Escharen. Zo vertelt ons bovenstaande akte uit het jaar 1313, dat Hof ter Heyden toen in het bezit was van de Heren van Cuijk, te weten Heer Jan ll van Cuijk. Waarschijnlijk was het voor die tijd in eigendom van 'Willem ll van Esteren' die tot het jaar 1308 Heer was van de Heerlijkheid Escharen. (lees hierover meer op het tabblad: Willem van Esteren)

Het in de akte genoemd goed 'Ten Molenlaer' doet ons vermoeden dat het hier gaat om wat wij nu kennen als boerderij ' De Groote Mulder'. De nieuwe eigenaar 'Jacob Veren Enghelbernen sone van Driel' moeten we dan in de geschiedschrijving van de Groote Mulder terug kunnen vinden. In de toekomst hopen we hier meer over te kunnen vertellen.


 

Dat er aan de buitenzijde van de huidige boerderij nog weinig oorspronkelijks te zien is valt te verklaren uit het feit dat het gehucht Hal zo dicht bij de stad Grave lag. Grave is de meest belegerde stad van Nederland en bij elk beleg leed de omgeving daaronder. Er werd geplunderd en geroofd want de manschappen hadden voedsel en paarden nodig. Tijdens zo'n beleg weten we ook dat de kapel op Hal is geruïneerd en aangezien De Bus daar enkel honderd meter vandaan lag zal ook deze boerderij het nodige te lijden hebben gehad. In het jaar 1602 lag tijdens de Tachtigjarige Oorlog, vlakbij de boerderij de circumvallatielinie.

Lees hierover meer op de pagina's: Kampement Busweg en Oorlogsschade 1794.

In de boerderij binnen zie je heden ten dage echter nog wel authentieke elementen. In het achterhuis, de varkensschuur en op de hooizolder zijn nog steeds hele oude balken o.a. in het gebint te zien. Aangezien vroeger al het bouwmateriaal herbruikt werd, zou het heel interessant zijn om te weten hoe oud dit gebruikte hout is. Wellicht vertelt dat ons nog meer over de geschiedenis van De Bus.

Ook staat er in de woonkamer nog een hele grote oude schouw.  De kelder onder de opkamer is helaas bij een verbouwing volgestort met puin. Een ander detail is de brandkast in een slaapkamer. Deze zit nog steeds op dezelfde plaats. In onderstaande verkoopakte uit 1864 staat hier het volgende over geschreven:

"Dat hij zal bevoegd zijn:
'Af te breken en naar zich te nemen; de bedstede, de brandskast in de kamer, den karnmolen de soppot op de voorstal benevens de soppot en de bak in de varkenskooi als door hem zijnde aangebracht.'

Stichting de Brabantse Boerderij zet zich in voor het behoud van cultuurhistorisch waardevolle boerderijen in Noord-Brabant. Zij komen binnenkort naar de boerderij kijken en beoordelen dan of  verder onderzoek naar de historie van boerderij De Bus zinvol is. Hopelijk kunnen zij met hun kennis beoordelen hoe oud bijvoorbeeld het gebruikte hout van het gebint is.

Zie website: http://www.debrabantseboerderij.nl

 

Verkoopakte uit 1864 van Baron de Weichs de Wenne aan Francis Smits.


Gezinsfoto Bert Selten en Mina Cruijsen voor hun boerderij 'De Bus', rond 1925.

 

In 1917, bijna honderd jaar geleden dus, komt De Bus weer in de verkoop. Lambertus Selten komt met zijn vrouw Hermina Cruijsen en de oudste kinderen vanuit Mill in De Bus wonen (nu Busweg 3).Voor Escharenaren staat De Bus onlosmakelijk verbonden met de Selten's. Want aan de boerderij is in 1947 een nieuw achterhuis gebouwd waar een zoon, Sjef Selten, ging wonen (Busweg 1a). In1937 bouwde aan de overkant van de beek 'de Bus', een andere zoon Tien Selten al een nieuwe boerderij. (Busweg 2)

Alles over de bewoning van De Bus en dus ook van deze families Selten, kunt u lezen op de pagina: Boerderijen: De Bus.

In 2016 woont er in het voorhuis aan Busweg 3, de oorspronkelijke boerderij, geen Selten meer maar Familie Wim van Boxtel. In de Bus wonen echter aan Busweg 4, nog vier nakomelingen van deze Lambertus Selten, zijn kleindochter Giny Peters-Selten en achterkleindochter Reggy van den Bosch-Peters met kinderen Jens en Ella.


De Bus, Busweg 3 en 1a, anno 2016


Meer lezen over de Stichting Kartuizerklooster Sinte Sophia van Constantinopel, kunt u op hun website: http://www.kartuizerklooster.nl

Ook kunt u hier lezen hoe het boek: 'Kartuizers in het land van de Dommel' te bestellen is.

 


Hieronder enkele aktes betreffende Hof Ter Heijde / De Bus.


Een pagina over de andere Kartuizerhoeve in Escharen; 'Hoog Escharen' is in voorbereiding. Te zijner tijd zal hiervan hier een link verschijnen.